Pierwsze wzmianki o szkolnictwie w Połańcu
Pierwsze wzmianki, jakie pojawiają się w dokumentach historycznych, wskazują, że szkolnictwo w Połańcu rozwijało się już od czasów średniowiecza. W XV wieku istniała tu szkoła parafialna. Była to szkoła przykościelna, kształcąca połaniecką młodzież, z której część wybierała w przyszłości stan duchowny. Potwierdzeniem istnienia średniowiecznego szkolnictwa w Połańcu są dane z piętnastowiecznych rejestrów żaków Akademii Krakowskiej – pojawiają się tam nazwiska absolwentów pochodzących z połanieckiego grodu, który w owych czasach był jednym z najważniejszych ośrodków miejskich w Małopolsce. Następne w miarę szczegółowe informacje na temat połanieckiego szkolnictwa odwołują się już do czasów o kilka wieków późniejszych – konkretnie do wieku XIX. Niestety źródła z wieków XVI, XVII i XVIII pozwalają tylko na szczątkową analizę stanu szkolnictwa w Połańcu. Wiadomym jest, że istniała wtedy w mieście szkoła parafialna, w drewnianym budynku, o której wizytator kościelny pisał: „(…) dom szkolny jest zrujnowany, rektor jego Jan Stassowita, bakałarz, wykonuje swój zawód dostatecznie”.
Połaniecka szkoła w dobie rozbiorowej
W pierwszej połowie wieku XIX w Połańcu funkcjonowała szkoła elementarna, będąca odpowiednikiem dzisiejszej szkoły podstawowej, dająca minimum wykształcenia. Szkoła ta miała charakter świecki i ponad wyznaniowy, uczęszczały do niej dzieci od 7 do 12 roku życia, nie tylko chłopcy, ale również dziewczęta. W szkole pracował tylko jeden nauczyciel, którego w obowiązkach niekiedy musiał wyręczać miejscowy organista. Nie było wprawdzie obowiązku szkolnego, jednak aby zachęcić rodziców do wysyłania dzieci do szkoły, elementarze służące do nauki sprzedawano po bardzo niskich cenach.
W XIX wieku Połaniec stopniowo podupadał, czego skutkiem była utrata praw miejskich w 1869 roku. Wraz z upadkiem miasta obniżał się też poziom szkolnictwa. Na pewno znaczącym faktem dla połanieckiej edukacji było wprowadzenie obowiązku nauczania języka rosyjskiego w 1871 r. W 1876 r. założono w Połańcu szkołę początkową, mieszczącą się na ul. Staszowskiej (prawdopodobnie przez zmianę nazwy wcześniej funkcjonującej szkoły elementarnej), a trzy lata później jej kuratorem naukowym został Aleksander Apuchtin, który wprowadził rygor i represje wśród uczniów i nauczycieli niechętnie poddających się procesowi rusyfikacji.
Szkoła początkowa funkcjonowała w jednym budynku aż do wielkiego pożaru miasta w roku 1889 roku. Mieszkańcy Połańca uzyskali od władz rosyjskich zgodę, by odbudować spaloną doszczętnie szkołę i wznieść również drugi budynek na potrzeby edukacji.
Okres zastoju w połanieckim szkolnictwie trwał aż do odzyskania niepodległości w roku 1918 r. Jedynym godnym uwagi faktem z tego czasu był strajk połanieckich uczniów w 1905 r., kiedy młodzi połańczanie w ramach protestu przeciw nauczaniu w języku rosyjskim wyrzucili rosyjskie podręczniki szkolne. Inicjatorami tego strajku byli dwaj miejscowi księża: Feliks Braziewicz i Karol Sarnecki.
Szkolnictwo w Połańcu między wojnami
Długie lata zapaści w szkolnictwie polskim przyniosły negatywne skutki również i dla społeczności Połańca. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku odsetek analfabetów w Połańcu, jak i w całym powiecie sandomierskim, wynosił blisko 60%. W roku 1919 polski rząd wydał dekret o obowiązku szkolnym i kształceniu nauczycieli szkół powszechnych. Od tego czasu edukacją szkolną obejmowano stopniowo coraz większą ilość połanieckich dzieci. W Połańcu do 1932 roku funkcjonowała pięcioklasowa szkoła powszechna, której długoletnim kierownikiem był Michał Jańczuk (sprawował tę funkcję w latach 1925-1950).
Budynek szkoły, ul. Ruszczańska
Po roku 1932 w osadzie Połaniec istniała siedmioklasowa szkoła powszechna, która rozrosła się na tyle, że obejmowała 4 budynki (jeden przy ulicy Staszowskiej, drugi przy Ruszczańskiej, trzeci przy Kościelnej, a czwarty przy Krakowskiej ). Dwa z tych budynków stanowiły własność szkoły (jeden przy ulicy Staszowskiej, drugi przy Ruszczańskiej), a dwa były wynajmowane (przy ul. Kościelnej i na Krakowskiej).W roku 1932 zaczęto spisywać Kronikę Gminy Połaniec, dzięki temu pojawiają się dokładniejsze dane dotyczące połanieckiej szkoły. Wiadomo dzięki niej, że w 1934 r. do szkoły uczęszczało 670 uczniów, a pracowało w niej 8 nauczycieli.
Ostatnim ważnym wydarzeniem przed wybuchem drugiej wojny światowej była decyzja Rady Gminnej o wybudowaniu nowego budynku na potrzeby siedmioklasowej szkoły powszechnej w Połańcu. Na obciążenie podatkiem na rzecz budowy zgodzili się mieszkańcy, którzy pomagali też w gromadzeniu materiałów budowlanych. Plac pod budowę wyznaczono przy ul Ruszczańskiej, ogrodzono go i sporządzono plan, zakładający wybudowanie szkoły oraz sali gimnastycznej. Niestety, prace budowlane przerwał wybuch wojny.
Połaniecka szkoła z okresu 1918-1939 cieszyła się bardzo dobrą opinią. Jej absolwenci, kontynuujący później naukę w innych szkołach, wypowiadali się bardzo pochlebnie o jakości kształcenia w Połańcu i podkreślali świetną prace pedagogów, czego potwierdzeniem mogą być wspomnienia Mieczysława Korczaka, zawarte w książce „Życie na włosku”. Nauczyciele pracujący ówcześnie w szkole to – prócz wspomnianego już kierownika M. Jańczuka – H. Jańczuk, E. Litwińska, S. Jezior, S. Wiechówna, W. Czuch, J. Dominikowska i A. Punzet.
Tajne nauczanie w okresie okupacji niemieckiej
Dalszy rozwój szkolnictwa został zahamowany w wyniku wybuchu drugiej wojny światowej. Już w grudniu 1939 r. połanieccy nauczyciele byli członkami TON (Tajnej Organizacji Nauczycielskiej). Na terenie Połańca rozwinęło się tajne nauczanie. Z narażeniem własnego życia prowadzili zajęcia lekcyjne: kierownik Michał Jańczuk, Maria Kamińska, Jadwiga Jagiełło, małżeństwo Janina i Jan Jasińscy, Jan Bień (do momentu aresztowania w czerwcu 1942 r.).
Mimo olbrzymich trudności z powodu braku podręczników i podstawowych pomocy dydaktycznych (zasadniczą metodą pracy był wykład nauczyciela i notatki robione przez uczniów) skutecznie realizowano program nauczania. Nieżyjący już nauczyciele z tamtych lat wspominali wyjątkową pilność młodzieży mimo jej niedożywienia oraz zmęczenia tych, którzy pracowali, aby uchronić się przed wysyłką do Niemiec. Tajne nauczanie to nie tylko kształcenie młodzieży, ale i wysiłek wychowawczy. Nauczyciele uważali prowadzenie tajnego nauczania za swój obywatelski obowiązek, a młodzież chętnie garnęła się do nauki i osiągała dobre wyniki. Jedni i drudzy wiedzieli, iż w razie wykrycia, groziło uczniom i nauczycielom, a nawet właścicielom mieszkań, w których odbywały się komplety, więzienie i obóz koncentracyjny. Brutalne represje stosowane przez okupanta nie powstrzymywały jednak tajnego nauczania.
Szkoła Podstawowa w Połańcu – od zakończenia wojny ku czasom współczesnym
Po drugiej wojnie światowej wznowiła działalność szkoła podstawowa przy ulicy Staszowskiej. Baza szkolna była skromna, ale młodzież uczyła się pisać, czytać i rachować. Sytuacja oświaty na naszych terenach była bardzo trudna, brakowało wykwalifikowanych nauczycieli oraz nowoczesnych budynków szkolnych. Wiosną 1958 r. oddano do użytku nową szkołę w Zrębinie. 13 stycznia 1961 r. w Połańcu przy ulicy Ruszczańskiej oddano do użytku budynek nowej szkoły – dwukondygnacyjny, o powierzchni użytkowej 10 tyś. m. W budynku tym zaplanowano 11 sal lekcyjnych, 4 gabinety, salę gimnastyczną 20x10m, szatnię, świetlicę, kuchnię, 2 mieszkania, kotłownię, łaźnię i zaplecza dla sportowców. Budynek ten przeznaczony był dla zbiorczej Szkoły Gminnej, lecz od 1973 r. część jego sal lekcyjnych wydzierżawiono dla Szkoły Energetycznej.
1 września 1981 roku szkołę przeniesiono na ulicę Żapniowską do dużego budynku dydaktyczno-administracyjnego, w którym mieści się po dzień dzisiejszy. 7 maja 1987 roku, w 193. rocznicę ogłoszenia Uniwersału Połanieckiego, odbyła się uroczystość wręczenia sztandaru i odsłonięto tablicę pamiątkową z wizerunkiem Tadeusza Kościuszki. Od tego momentu nasza szkoła nosi imię Naczelnika.
Autor: Magdalena Pedyńska
Bibliografia:
Kronika Gminy Połaniec 1934-1995, Połaniec 2003
Madej H., Połaniec między wojnami, Połaniec 2001
Z dziejów parafii pw. św. Marcina w Połańcu, Połaniec 2003
Tarnowska A., Dzieje szkolnictwa podstawowego w Połańcu, [on-line], www.edukacja.edux.pl